Zoek
English
  Studiegidsen 2011-2012
Radboud UniversiteitStudiegidsenFaculteit der Sociale Wetenschappen > 2011/2012 Genderstudies

Extreme Makeover - Lichaamstransformaties, cultuur & het ideale zelf (v/m) 


Vakcode
SOW-VSB9206
Studiepunten
6
Periode
periode 1 en 2
Doelstelling

Inhoud / Omschrijving

De mogelijkheden om het lichaam te verfraaien of zelfs te verbouwen nemen snel toe. De schoonheidsindustrie draait op volle toeren, en als schouwspel scoort streven naar schoonheid hoge kijk- en oplagecijfers. Avond aan avond vergapen miljoenen kijkers zich aan Makeover-shows en Next Top Model-verkiezingen in vele varianten.
Nu is de droom van zelfverbetering op zich niet nieuw. Iedere cultuur kent eigen idealen van schoonheid. De verbeelde schoonheid wordt vaak - zo al door de Griekse filosoof Plato - geassocieerd met goedheid, of gezien als een promesse de bonheur, een belofte van geluk. Religieuze mythen, sprookjes, romans en wetenschappelijke tractaten laten zien dat mensen door de eeuwen heen gefascineerd werden door de droom van zelftransformatie, opgevat of verbeeld als perfectionering van het lichaam. Maar waar men zich in eerder eeuwen moest beperken tot de kracht van verbeelding en geloof, of tot verfraaiende middelen die duur of niet zonder risico waren, lijkt de vervolmaking van het lichaam nu binnen ieders handbereik. Plastische chirurgie, cosmetische industrie en modebladen beloven ieder die bereid is geld in zichzelf te investeren het uiterlijk van een prinses. Of van een popster naar keuze.
Kenmerkend voor de huidige beeldcultuur rond lichaamsverbetering is wel, dat de verschillen tussen de seksen zeer uitdrukkelijk worden aangezet. Vrouwen zijn bij voorkeur rondborstig, sexy en glamorous, mannen stralen - nog steeds - kracht en overwicht uit, zij het verzacht door een ‘vrouwelijk' accent hier en daar. Met behulp van make-up, mode, sportschool en zo nodig het mes worden de verschillen tussen de seksen geaccentueerd en uitvergroot; soms zelfs letterlijk, in de vorm van borstvergroting, penisverlenging, kincorrectie en schaamlipplastiek. Tegelijkertijd zijn jonge westerse vrouwen vrijer en qua mogelijkheden meer gelijk aan mannen dan ooit. Gaat het bij het uiterlijk benadrukken van de sekse-identiteit dan om een spel; een spel dat met des te meer overgave gespeeld kan worden in een cultuur waarin mannen en vrouwen feitelijk gelijk zijn, en de accentuering van de verschillen tussen hen een kwestie van persoonlijke smaak en keuzevrijheid is geworden? Of is er meer aan de hand, en gaat er van de stortvloed aan (hetero)seksueel getinte ideaalbeelden wel degelijk een invloed uit die ons zelfbeeld bepaalt, omdat we ons bewust of onbewust meten aan de beelden die worden aangereikt?
Zijn er, kortom, toch regels bij het spel? En als die regels of normen er zijn, wie bepaalt deze dan? Waar komt de overweldigende nadruk op uiterlijke schoonheid en het geprononceerd ‘seksueren' ervan op dit moment vandaan in onze westerse (beeld)cultuur? Welke invloeden werken hier in door? En welke invloeden gaan er van uit, op ons zelfbeeld en ons dagelijks leven? Hebben we inderdaad meer vrijheid dan ooit in het kiezen van onze (gender)identiteit en het uiterlijk vormgeven daaraan? Of onderscheiden we ons van andere tijden en culturen misschien vooral door die illusie?

Doel van deze collegereeks is deze en aanverwante vragen nader te onderzoeken. Op basis van concrete gevalsstudies, aangereikt vanuit verschillende disciplines, zullen de afzonderlijke colleges licht werpen op de vraag hoe genderspecifieke praktijken van zelf- en lichaamstransformatie vorm kregen binnen verschillende historische perioden en (sub)culturen.


1) Het volmaakte lichaam: Ideaal, product en project. Inleiding
30 augustus 2011
, dr. Stefan Dudink (Seksualiteitsstudies)

2) Cliënten van de cosmetische chirurgie: slachtoffers, initiatiefnemers of patiënten?
6 september 2011, dr. Alkeline van Lenning (Sociale wetenschappen)

In dit college zullen we ingaan op de hedendaagse ontwikkelingen in de cosmetische industrie. Hoe staat het met het aantal operaties dat wordt uitgevoerd? Blijft dit nog steeds toenemen, of is het aantal cosmetische ingrepen in de Westerse wereld de laatste jaren gestabiliseerd? Hoe zit het met de sekseverhouding, neemt het aandeel van mannen als cliënt in de cosmetische industrie toe?
Nadat we deze feiten op een rijtje hebben gezet, kijken we naar de discussies over de wenselijkheid van dergelijke ingrepen. Sommigen zijn van mening dat de mensen die cosmetische operaties ondergaan slachtoffer zijn van de media en de reclame. Anderen verdedigen het standpunt dat deze mensen juist initiatief nemen om hun leven te verbeteren en hun geluk te vergroten. Behoren de patiënten die diverse operaties ondergingen en steeds weer nieuwe ingrepen plannen tot een pathologische groep, of is dit het nieuwe continue werken aan een verbeterd uiterlijk? En hoe zit het met mensen die zich volgens de geldende normen niet mooier maken, zoals Michael Jackson deed. Zijn deze mensen "ziek" en de mensen die zich mooier laten maken niet? Zoja waarom?
Deze en andere vragen komen aan bod in dit college. Ik zal tevens enkele indrukken geven van de interviews die ik hield met mensen die, vaak verschillende operaties, ondergingen.


3) Dikke vrouwen: maagverkleining en de disciplinerende blik
13 september 2011, dr.Tatjana van Strien (Psychologie)

Sinds obesitas door de Wold Health Organisation (WHO) tot chronische ziekte is bestempeld is de officiële lezing dat mensen met obesitas ‘patiënt' en slachtoffer van de obesogene omgeving zijn. Slachtoffer van een fataal mengsel van bewegingsarmoede, overconsumptie en een genetisch geprogrammeerde tendentie vet op te slaan om in slechte tijden te overleven. Tegelijkertijd worden we bestookt met ‘disciplinerende' boodschappen onze leefstijl te verbeteren door meer te bewegen en minder, resp. gezonder te eten.
In deze lezing zal ik aan de hand van Foucaults begrippen disciplinerende blik (gaze) en klinische blik laten zien hoe door medicalisering van ‘vet' als teken van ziekte het voorwetenschappelijke discours over ‘dikke‘ vrouwen als wilszwak en amoreel de universele en dominante discours werd. Vooral voor dikke vrouwen is een maagverkleining de enig denkbare uitweg geworden om aan stigmatisering te ontkomen. Echter, een maagverkleining biedt dikwijls geen blijvende oplossing van het gewichtsprobleem, omdat het voor velen slechts symptoombestrijding is.

4) Het volmaakte lichaam als belofte van geluk
20 september 2011
, dr. Grietje Dresen (Religiewetenschappen))

Vervolmaking van het lichaam is geen moderne droom. Ook de meeste religies beogen een restyling van het lichaam, gekoppeld aan hun heilsopvatting. In traditionele godsdiensten en zeker in het christendom stond die omvorming van het lichaam in het teken van de verwachting dat het ware geluk, het ware heil nà dit (aardse) leven komt. De belangrijkste rituelen, maar ook alledaagse religieuze praktijken waren bedoeld om het lichaam om te vormen en aldus voor te bereiden op het uiteindelijk heil. Het lichaam werd in dit proces van religieuze omvorming dus niet genegeerd. Integendeel: het ideale, zondeloze lichaam werd als het ware ‘ingeschreven' in het eigen, ‘zondige' vlees. Na de dood wachtte de vervolmaking hiervan, in de vorm van de wederopstanding van het lichaam. Het eeuwig leven werd dus uitdrukkelijk als een (verbeterd) lichamelijk bestaan gezien!
In onze tijd geloven de meeste westerse mensen niet meer in zo'n lichamelijk voortbestaan. En ons ‘heil' zien we liever vandaag dan morgen tegemoet. Maar nog steeds wordt geluk geassocieerd met het verwerven van het ideale lichaam. Die verplaatsing van het vervolmaakte lichaam van de hemel naar de aarde maakt de praktijken van disciplinering en omvorming echter niet minder ingrijpend. Wat nu getransformeerd moet worden is het ‘stof', de materie waaruit we gemaakt zijn; te transformeren via modes, make-up en zo nodig het mes.
Of via nieuwe mythes van lichaamstransformatie, geluk en eeuwig leven: de mythe een vampier te worden!

5) Transseksualiteit: ware sekse of Extreme Makeover?
27 september 2011, dr. Geertje Mak (Geschiedenis)

Eén van de meest radicale vormen van Makeover is die van vrouw naar man, of omgekeerd. Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw kunnen mannen die zich vrouw voelen of vrouwen die zich man voelen een operatie en bijbehorende hormoonbehandeling en therapie ondergaan, om tot slot helemaal tot de andere sekse te behoren. Zulke mensen worden aangeduid als transseksuelen, of tegenwoordig ook wel met het bredere begrip ‘transgenders'. Omdat de diagnose van ‘genderdysforie' tegenwoordig soms al op jonge leeftijd - voor de pubertijd - wordt gesteld, wordt de behandeling steeds volmaakter. Wat betekenen deze praktijken voor het denken over sekse en gender in het algemeen? Hoe verhoudt psychische sekse zich eigenlijk tot lichamelijke sekse? Op welke wijze stelt men genderdysforie vast, en hoe verhoudt het zich tot homoseksualiteit (v/m)? Hoe ging men in het verleden - toen operaties en hormoonbehandelingen nog niet mogelijk waren -met zulke gevallen om? Voor dit college bereiden we ons voor met delen uit een onlangs uitgezonden aflevering van het wetenschapsprogramma Labyrint: ‘De zoektocht naar de ware sekse' (inclusief de discussie achteraf op internet), en delen uit een film over Iraanse transseksuelen.

6) Genes, Jeans & The Radical Makeover. Homoseksualiteit en de Dictatuur van Stijl
4 oktober 2011, dr. Stefan Dudink (Geschiedenis/Seksualiteitsstudies)

De populair-wetenschappelijke opvatting dat ‘het in genen zit' moet wel tot het uiterste worden opgerekt om de leidinggevende positie van homoseksuele mannen in de hedendaagse straatmode en mode-industrie te kunnen begrijpen. De mode-zoals-wij-die-kennen is immers een maatschappelijk systeem dat pas sinds de late negentiende eeuw bestaat, en ook de-homo-zoals-wij-die-kennen dateert van dezelfde periode. Het historische karakter van zowel de mode als de homo staat op gespannen voet met de eeuwige waarheid die ons genetisch materiaal verondersteld wordt te vertellen. In dit college bespreken we de historische ontwikkeling van de verhouding tussen homo's en mode, en van homo's en mode op zich. In het bijzonder gaan we in op stylering - van het zelf en van anderen - als een historisch specifieke activiteit die moderne homoseksualiteit heeft gedefinieerd, maar niet noodzakelijkerwijs met haar verknoopt is. Is er leven na Queer Eye for the Straight Guy?

7) Het haarloze ideaal
11 oktober 2011
, prof. dr. Anneke Smelik (Cultuurwetenschappen)

Het 21e eeuwse lichaam wordt steeds meer een mens/machine, oftewel een cyborg met een hard en blinkend lichaam. Deze lezing onderzoekt beelden van cyborgs in digitale kunst en in sciencefiction film. De vraag is of de figuur van de cyborg mogelijkheden schept voor nieuwe man- en vrouwbeelden. Daarbij wordt specifiek aandacht geschonken aan het ideaal van een perfect lichaam zonder lichaamshaar. De tendens naar ontharing is te zien als een beweging weg van de natuur. Haar en andere menselijke zwakheden zoals rimpels en vetrolletjes zijn taboe. Strak & sterk, glad & glanzend: metaal is het nieuwe ideaal.

18 en 25 oktober 2011: collegevrij

8) Impressiemanagement of de maakbaarheid van het werkende zelf
1 november 2011
, prof. dr. Yvonne Benschop (Nijmegen School of Management)

In dit college staat het fenomeen van impressiemanagement in de context van organisaties centraal. Daarbij gaat het om het gedrag dat mensen ten toon spreiden om de indruk die anderen van hen hebben gunstig te beïnvloeden, bijvoorbeeld door netwerken en zelfpromotie, maar ook door vriendelijkheid en betrokkenheid bij de ander. Hoewel dat doorgaans niet graag openlijk wordt toegegeven in organisaties die zich graag beroepen op meritocratische principes (‘alleen kwaliteit telt'), maken de politieke vaardigheden van het impressiemanagement deel uit van het dagelijkse werk in organisaties. Dat begint bij de kleding die wordt uitgezocht voor het sollicitatiegesprek, en de houding die men zich daarin aanmeet en zet zich voort in de interactie met collega's, leidinggevenden en klanten. Impressiemanagement in organisaties heeft zowel een duidelijke materiële en lichamelijke component als een meer discursieve kant en beide kanten worden in het college belicht.
Impressiemanagement is niet onomstreden, de strategische zelfpresentatie wordt soms onethisch of manipulatief gevonden, en in strijd met de wens om authentiek te zijn, ook op het werk. Bijzondere aandacht gaat uit naar de verschillen en overeenkomsten in het impressiemanagement van mannelijke en vrouwelijke organisatieleden. Welke rol speelt gender in het proces van impressiemanagement; maken vrouwen en mannen gebruik van dezelfde impressiemanagementtactieken, en wordt dat door anderen ook op dezelfde manier gepercipieerd? Welke betekenis geven zij aan impressiemanagement en wat betekent dat voor de maakbaarheid van het werkende zelf?


9) ‘Lekker mezelf zijn': keuzevrijheid in een gegenderde samenleving
8 november 2011, dr. Els Rommes

In dit college staat niet zo zeer de makeover zelf centraal, maar meer het maken van keuzes, om plastische chirurgie te ondergaan, om af te vallen of om bepaalde beroepskeuzes te maken.
Hoewel de keuzevrijheid om te ‘worden wie je bent' nog nooit zo groot lijkt te zijn geweest als in onze huidige westerse samenleving, is het opvallend te zien hoe eenvormig de uitkomsten van extreme makeover's zijn, hoe conformistisch keuzes zijn die mannen en vrouwen maken ten aanzien van hun uiterlijk, carriere en gedrag. Is er sprake van een evolutionaire, biologische dwang die bepaalt dat vrouwen met een bepaalde cupmaat het meest aantrekkelijk zijn en dat vrouwen die natuurkunde studeren minder aantrekkelijk zijn voor mannen? Hoe kan het dan dat deze schoonheidsidealen in andere tijden en andere landen zo anders kunnen zijn? Welke andere theorieen zijn er om te verklaren dat mannen en vrouwen verschillende keuzes maken ten aanzien van hun uiterlijk, maar ook ten aanzien van keuzes voor partner, baan en levensprioriteiten? In dit college staat centraal welke factoren bijdragen tot de constructie van een schijnbaar onafhankelijke, autonome ‘zelf' die ‘eigen' keuzes kan maken: opvoeding, familie, vrienden, school, de media, de overheid. Op welke manieren wordt schijnbare keuzevrijheid om plastische chirurgie toe te passen, of ‘eigen interesses' te volgen, bepaald door genderdynamieken in de samenleving: door de positie die iemand inneemt in de samenleving, door de ideaalbeelden en discourse posities die beschikbaar zijn en de identiteitskeuzes die mogelijk of ondenkbaar zijn.


10) Spiegelen aan idealen: het gedisciplineerde lichaam van de ballerina
15 november 2011
, dr. Liedeke Plate (Algemene Cultuurwetenschappen)
Zoals de film Black Swan op invoelbare wijze laat zien, wordt de balletwereld gekenmerkt door een cultuur waarin het lichaam ondergeschikt is aan het ideaal-tot waanzin en uitputting toe. Ballet is een domein waarin je continue aan aan ‘jezelf' werkt, om zo veel mogelijk te conformeren aan het bestaand ideaal. In de balletwereld staat het geloof in de maakbaarheid van het lichaam centraal. Door zware en jarenlange training wordt het lichaam gevormd naar de idealen van de klassieke theaterdans en de vormen van de uitdraai. Daarin worden lichamen ook specifiek gevormd naar idealen van mannelijkheid en vrouwelijkheid. De danser gaat allerlei vormen van krachtinspanning, lichaamscontrole en fysiek excelleren ten toon stellen. De ballerina behoort daarentegen juist de illusie van lichaamloosheid te geven. Dit college gaat in op de wijze waarop het lichaam van de ballerina cultureel dominante ideeen over de maakbaarheid van het lichaam inschrijft. Bijzondere aandacht gaat uit naar het paradoxale gegeven dat ballerina's vrouwen zijn die vrouwelijkheid verbeelden met lichamen die ze trainen om een effect van lichaamloosheid te sorteren.

11) Operatie Orlan. Performancekunst van vlees en bloed
22 november 2011
, dr. Louis van den Hengel (Genderstudies, Universiteit Maastricht)

Performancekunstenaars of body artists zijn ‘extreem' in de meest letterlijke zin van het woord: zij verkennen fysieke en mentale uitersten, en leggen zo de grenzen bloot niet alleen van het menselijk lichaam, maar ook van de kunstzinnige verbeelding per se. Dus snijden deze kunstenaars zichzelf open (Pane, Abramović), laten zich kruisigen (Burden), maken zelfportretten van hun eigen bloed (Quinn), of hongeren zich uit (LA Raeven). Weinig kunstenaars hebben echter de (ver)maakbaarheid van de belichaamde identiteit - en de grenzen daarvan - zo meedogenloos onderzocht als de Franse ‘vleeskunstenares' Orlan. Onder de noemer ‘The Reincarnation of St. Orlan' (1990-1993) liet zij haar gezicht chirurgisch stileren naar verschillende canonieke beelden uit de Westerse kunstgeschiedenis. Kunst, wetenschap, identiteit en plastische chirurgie staan centraal in negen theatrale operaties/performances, die te beschouwen zijn als een radicale kritiek op vrouwelijke schoonheidsidealen en de maakbaarheid van het belichaamde ‘zelf.' Dit college gaat nader in op het complexe werk van Orlan: welke positie bekleedt haar ‘carnal art' in de eigentijdse performancekunst? Met welke theoretische middelen kunnen we de wetenschappelijke waarde van haar project begrijpen? En hoe relevant is Orlans ‘reïncarnatie' vandaag de dag nog, nu plastische chirurgie en extreme makeovers meer dan ooit binnen handbereik lijken te liggen?


12) Schaamtevolle lippen
29 november 2011
, prof. dr. Willy Jansen (Culturele Antropologie)

In Zimbabwe krijgen jonge meisjes les in hoe ze hun schaamlippen kunnen verlengen, in Sudan daarentegen snijdt men ze bij voorkeur weg, en in Nederland is schaamlipcorrectie ook geen uitzonderlijke ingreep meer. Het zijn zeer uiteenlopende reacties op dit lichaamsdeel, maar wat overheerst is dat ze vaak als schaamtevol worden ervaren én dat ze relevant zijn voor de ontwikkeling van een gender identiteit. In dit college wordt behandeld hoe en waarom juist dit lichaamsdeel uiteenlopende betekenissen krijgt in verschillende culturen, welke ingrepen men toepast, en hoe deze ingrepen nauw verbonden zijn met plaatselijke opvattingen over seksualiteit en gender. De theorie van Douglas wordt behandeld om inzicht te krijgen in waarom juist dit lichaamsdeel zulke uiteenlopende betekenissen kan krijgen. Verder ga ik in op de achtergronden van vrouwenbesnijdenis in vergelijking met mannenbesnijdenis (Boddy), en op de overeenkomsten en verschillen in de schaamlip-operaties in verschillende culturen. In het tweede uur zal een film getoond worden en praten we verder n.a.v. de film.


Tijdstip: 1e semester, vanaf 30 augustus 2011, dinsdagmiddag 15.45 tot 17.30 uur.
Plaats: CC 3
Aantal studiepunten: 6 EC
Onderwijsvorm: hoorcollege
Onderwijsniveau: post-propedeuse
Toetsingsvorm: schriftelijk tentamen

Literatuur: cd-rom met geselecteerde artikelen is één week voor aanvang van het college beschikbaar op de documentatieafdeling,Th.v.Aquinostraat 2.01.27.

Informatie: Institute for Genderstudies, Th.v. Aquinostraat 2.01.22, email: of www.ru.nl/genderstudies

Coördinatie:
Dr. Grietje Dresen, Faculteit Filosofie, Theologie & Religiewetenschappen, Erasmusplein 1, kmr. 13.21, tel. 024-3612488 (di., woe., vrijdag)
e-mail:
Inschrijving: via studentenportal

Tentamendata: 13 december 2011; herkansing 24 januari 2012.

 

 

 

Werkvormen
hoorcollege
Inschrijving college
Via de Studenten Portal
Inschrijving tentamen
Via de Studenten Portal